”Frå Kjosen til Landsmarka”

Ferdselsveien Nås til Landsmarka.

Forbi Nåsgårdane gikk veien østover til Setre, Høidalen og Huskebru ved kommunegrensa, og i den andre retningen svinga den meir sørover mot Prestestranna.

Litt historie må me ta med oss, før turen starter.

Informasjon utover det oss i gruppa sjøl veit, er som tidligere nevnt henta frå både ”Drangedal med Tørdal” av Olav Sannes, ”Minner frå Drangedal” og ”Drangedal i eldre tid” av Olav T. Naas, og diverse anna lokalhistorisk stoff.

Gårdane i området har så mykje historie at det er et studie for seg, så det må me begrense, ellers vil det lett bli for vidløftig i forhold til veibeskrivelsen som er bakgrunnen for prosjektet vårt. Me kan lett ro oss utpå for mykje, slik det allerede er.

Bruken av veien er frå uminnelig tid. Trafikken har etter forholda vore stor, då det var ein sentral forbindelse mellom øst og vest forbi her. På Nås var det skysstasjon fram til 1868, og i områdene har det blitt gjort gravfunn frå eldre jernalder.

Som Olav T. Naas skriver i ei av sine bøker: ”I kong Magnus Lagabøters landslov frå 1274, heiter det bl.a.: Landevei, sætervei og alle fæveier skal være således som de har været fra gammel tid.” Den veien her er nok fra tidligere tid enn då den loven blei skriven.

Blant kjente personer som har bruka veien her tidligere er for eksempel Biskop Jens Nilssøn (1538-1600). Første turen hans var fra Holla til Drangedal den 9. august 1574, neste i 1583 og siste den 7. januar 1589. Reisebeskrivelsen hans då var: ”Saa saare ond veig at ingen bisp, prouist eller fouget haffuer den farit tilforn”. Han lika altså ikkje veien…

Ein annen kjent person som fòr her var Otto Fredrik Müller (1730-1784)

Det var i 1775 han reiste her, og Müller hadde finvær ein sommerdag ut Nås og Tveitvannet, og blant anna beskriver det som ”paradisiske syner”. Han var tydeligvis meir fornøgd enn bispen, virka det som. Kan vel ha med årstida å gjøre au?

Hans Nielsen Hauge (1771-1824) var over heia her kanskje fleire gonger.

Han hadde møter både i Holla og Drangedal rundt 1802-03 og han foretrakk nok uansett den smale vei, så strekningen passa nok han godt.

Nås – Landsmarka.

Som et utgangspunkt for turen østover, starter beskrivelsen ved Nås. Ved den østre veien, som går til Nåsgardane og Laug, starter turen og går nordøstover. Her finner ein stadvis utrulig tydelige spor etter gammal holvei. Den gamle veien ligger på vestsida av bilveien som går til Lunde, men ikkje så veldig langt unna.  Bilveien kom i 1914, så veien som skal beskrivas har ikkje vore bruka på over hundre år.

Mot nordvest ligger Nåsnibben, og etter hvert med Skærkliane opp mot heia. Terrenget er lett og fint å gå, og på strekninga mellom Breidape og Plogmyra er holveien spesielt tydelig. Det lå et lite værp mellom Plogmyra og Stormyr, men det ligger under der bilveien nå går.  

Bildet viser eksempel på godt bevart holvei.

Snart går veien forbi Kilkroken, passerer Nærbukjenna og fortsetter mot Røydalen.

Røydalen  var buplass i mange år, og det navnet går ofte igjen i ”Minner frå Drangedal”.

Plassen er nevnt i dokumenter frå 1700 tallet og blei fråflytta på 1920 tallet. Stua blei flytta av Mariken Naas til Lauve omkring 1930, og uthusa blei riven.

Blant andre budde den kjente jegeren Halvor Torgrimsen i Røydalen.

Videre går veien over Røydalsåsen, forbi Saumyrkjerret og mot Valane, heile tida på nordvestsida av der bilveien nå ligger. På åsryggen her passerer ein Røydalsværpet som ligger like ved stien. Det er ei steinrøys som minner om et drap som blei begått her i 1794. Driftekaren Eivind Knutsson Haukelid frå øvre Telemark fekk kredd ei løkke laga av ei bjørkevie rundt halsen av ein landstryker og dratt av hesten her. Så blei han slått i hjel og rana. Han blei lagt inn i ei ur nærmere Nakksjø, men blei seinere funnen av ein stut som grov han fram. Ennå syns værpet gjennom lyng og kratt.

 

Ved Valane er det kort vei opp til Agusthålet som tidligere var vår og høstseter for østre Nås, og skaustuer for tømmerhoggerer. Når Nakksjødammen stod full, kunne vannet gå opp til husene her, så veien gikk rundt Agusthålkjenna og fram over tørre åser til elva Svelåa som måtte kryssast. Her har det nok tidligere vore ei slags bru eller steiner til å krysse på, men isgang og flaum har nok flytta på slikt gjennom åra.

Videre gikk veien nesten rett østover mot Nakksjø og Setre i lett og fint terreng.

Ved Valane var det  også et gammalt vad nærmere Nakksjø, på sletta der Lauvebekken og Svelåa møtas. Olav T. Naas skriver om dette i ”Drangedal i eldre tid”. Herfrå gikk den gamle ridevegen i fint lende fram til Storkås. Frå Storkås går veien nord – nordvestover retning Nakksjø stasjon før den runder østover mot Setre.

Storkås var buplass og knutepunkt for veien som gikk ned til Tveit, – Gudbrandsdalen, som dalføret blei kalla, ei lita grend med ti buplasser som alle er fråflytta. Olav T. Naas skriver ni, Aasulf E. Tveit – ti buplasser. Nå ligger jernbanelinja ned dalen her.

Kommen forbi Nakksjø følger ein åsane opp til Setre, forbi bygningane på sørsida. Et par hundre meter forbi bygningane, ligger den gamle veien på vestsida av der den nye nå er. Halvor Høidalen kunne fortelle at gamleveien blei bygd i 1852, og gikk fram til Ulefoss.

Setre var av rektig gammalt under østre garden på Nås, men kom i hendene på kjøpmenn frå Kragerø på midten av 1600 tallet. Eldste beskrivelsen av at det var skysstasjon der var i Müllers reisebeskrivelse frå 1775. Olav Sannes skriver i bygdeboka at ”So langt ein kan finne, har aldri eigaren budd på Setre”. Juel tok over som eineeigar i 1879.

Partier av veien gikk der bilveien nå ligger videre i retning Høidalen.

Den gamle veien ligger i enkelte strekninger høgere opp i lia. I lange stykker er den med fine mura kanter og står veldig godt. Det var nok ei veldig oppgradering som blei gjort i 1852 som ein ennå ser tegn til.

I svingen før Tverrmyr kommer ein innpå bilveien, før gamleveien igjen runder åsryggen til høgre for veien og inntil Tverrdalshytta som står der. Der har det også stått ei tømre som brant ned etter lynnedslag for ein del år tilbake, fortalte Halvor Høidalen.

Nord for Tverrmyr ligger Steinstoldalen, og snaue hundre meter videre mot Høidalen går det ein vei sørøstover mot Svartkjenndalen. Den veien me skal følge går videre der bilveien ligger i nordøstlig retning. Snart kommer ein til der den gamle kvenna og saga stod, på sørsida av veien. Her står sagbygningen ennå, men kvenna er flytta til bygdetunet (bildet).

Åsen nord for her heiter Sagåsen, og når ein kommer så langt opp som til Høidalskjenna mot sør, ligger Veremdalen nordover. Her ligger den gamle veien på nordsida av bilveien, og me finner ei lita fylling over et bløtt myrparti, og krysser Vaskebekk, ca 10 meter unna bilveien.

Herfrå er det kort vei opp til tunet i Høidalen

Eigendommen Høidalen (bildet under) er veldig sentral i forhold til ferdselsveien over heia. Frå her gikk det velbruka veier opp til Verem, Kabbestul og andre buplasser. Sørover kom ein snart til Helsokn, ein plass som det er skriven at kan tyde på at er ein mellomaldergard med røter tilbake til førkristen tid (uten at førkristent egentlig behøver å være gammalt, – tvert imot spell nytt).

Innom på Høidalen var også mestertjuven Ole Høiland (1797 – 1848, frå Bjelland i Aust-Agder) rundt 1835-36. Då stal han et pengeskrin frå presten Top i Drangedal med cirka tusen spesidaler i. Det blei leita iherdig etter han, mens han gjømte seg i ein heller like ved husene og fulgte med på lensmannen og hans folk. I samme periode hadde han også rana Norges Bank for sekstifire tusen spesidaler i kasserte sedler, så det var ein aktiv røver. Han slapp unna den gongen, men blei fakka etter hvert. 20 des. 1848 hengte han seg på cella i Akershus festning.

Frå Høidalen går så veien nesten rett øst. Den passerer nord for Vintermyr og fortsetter mot øvre Pindalen, før den skrår sørøstover og ned Pindalen.  Då ligger Brokefjell mot nord og Maurkollen sør for veien. Partier her er fine og veien syns veldig godt. Mens ein ennå er i øvre del av Pindalen skrår veien opp ein overgang og kommer til Drikkesteinen. Det hette seg at då drangedølane kom frå bytur på heimveg, stoppa de her og kvilte. Då måtte brennevinet fram, blei det sagt. Drangedølane kom vel fram etter hvert de au..

Bildet over viser ein forsiktig test av sitteegenskapene til steinen den dagen me gikk opp strekningen. For ordens skyld; me mangla brennvin.

Så går veien videre øst mot der bilveien ligger.  Opp dalføret mot sør ligger plassen Lille Høydalen, og fortsetter ein videre oppover kommer ein til Helsokvannet.

Lille Høydalen er ein eigendom som fekk egen skau på ca 2 600 mål frå 1926, delt frå Høidalen. Truligvis var det ikkje fast busetting på eigendommen, men den blei bruka til seterplass og skaustue. Ved bekken som kommer frå Helsokvannet litt opp for plassen har det også stått ei kvenn. Det er ingen kunnskap om når tid den var bruka, men kanskje det er så gammalt at den hørte til garden Helsokn. Som fleire andre stader i bygda er det sagn om ei kjørke ved Helsokn. Ein prest ved kjørka der drukna, og vannet blei kalla Prestevann, vest – sørvest for Helsokn. Dei to døtrene hans satte seg på hver sitt fjell og sørgde seg i hjel; Ågotsfjell og Elisfjell, seier sagnet. 

Men veien i vår beskrivelse fortsetter nordøstover, mot Brokevann. Før veien kommer fram til vannet får me Lopphus på høgre hånd. Ved Lopphus skrår veien opp lia på sørøstsida av bilveien, og der står det også fleire dugelig storer furer. Karl Espeland uttrykte sterke mistanker om avgudsdyrking av desse.

Når ein så passerer kommunegrensa og deila ved Brokevann er ein snart framme ved Huskebru, og lengre går ikkje vår tur nå, slik bildet viser.

Då ligger Ulefoss mot nordøst og Lunde rett nord, Melum rett øst og Kilebygda i sørøst.

Nås – Drangedal

 

Bildet er av ei gammal tavle frå Skeie på Nås som viser avstanden til skysstasjoner i nærheten.

På 1700 tallet var det skysstasjoner på Setre, Nås, Finneid, Sannes, Brødsjø, Bø og Tråe.

Frå de nedre Nåsgårdane gikk veien mot Prestestranna omtrent der den ligger nå. Veien gikk langs Nåsstranda der kunstnerbrødrene Strandkås budde. De leverte mange verdifulle bidrag til kulturen i bygda, både med illustrasjoner til bøker og tegninger og målerier til privatpersoner. Per Naas og Olav T. Naas har skrevet et flott stykke om ”Kunstnarane i Nåsstranda”.

Før bakken opp til Handhølt, som Olav T. Naas skriver det, gikk veien litt øst for der den nå ligger, kom opp bak husa ved Handølt og så svinga ut der den nå er.

 

Gamle Rødlandet lå øst for bilveien, men der var og ei stue som Aasulf Tveit beskriver som Stor-Annes hus, ca 100 meter syd for der husa på Rølandet nå står, på vestsida av veien. Den stua blei først flytta litt lengre syd, før den seinere blei fløtta til Dampnesødden ved Evja i Tørneselva.

På toppen av bakken ved Rølandet , der treullfabrikken som lå der frå ca 1930 til 35 var,  gikk veien mot Bjørkhølt, over Bjørkhøltåsane, forbi Halvtekka og mot Tveit.

Olav T. Naas skriver i ”Minner frå Drangedal” 2012, om Halvtekka, og om Tarjei Bendiksen Halvtekka Mars og slekta der. Humoristiske skribenter og rimsmeder var det tydeligvis som holdt hus der.

Frå åsryggen nord for Halvtekka gikk veien på åsen nordøst for Kålbånnkåsa og Breskødde, videre på vestsida av der jernbanen nå går, og kryssa elva ved sida av der jernbanebrua går.

Videre fortsatte veien over jordet og til ved Østre Tveit videre ned til Kleivbru, som den lille brua ved Tveit heiter, for så å svinge nordvest og opp den veien som kallas Landeveien. Den runder svingen og tar kursen sør mot Tveitgårdane. Tidligere gikk veien gjennom hjørnet av garasjen til Solveig Eskilt, før den fortsatte opp til tunet på Tveit.

Tveitgårdane har så mykje historie at det kunne vel fylt fleire bøker for seg, så det lar me ligge. I boka Olav Sannes skreiv; ”Hardår”, finner ein veldig mykje historie frå Tveit og den sagnomsuste lensmannen Tyke Tveit på 16 – 1700 tallet.

Frå den nordre av de to gårdane her gikk det ned til den søndre, og langs låven, under låvebrua, og forbi huset som Karl Espeland kunne fortelle at blei kalla Ringerike, bygd i 1865. Om ”skauspekulantane” frå Ringerike som er opphavet til navnet kan ein lese meir om i ”Minner frå Drangedal”, bok 27 s. 82.

Veien fortsatte over Døla, med Skauekra på høgre hånd, over Lehaugen og litt ned i Strandbakken før den tørner litt sørvest, med Honsmyr på høgre side.  

Det området me så kommer inn i har fleire artige stadnavn. Halvdalerstykker, Blakkødden og Tolvskillingsrumpa. Aasulf E.Tveit skriver ”ein halv daler for slåtten på stykket” gav navnet til den eine av de her stadene, så då er vel resten av navnesettinga beslekta med dette, truligvis. Det var kanskje dårlig slått på Blakkødden.

Terrenget er hovedsakelig lettført, men stadvis gjengrodd, før det åpner seg mot Værmo og fortsetter videre mot Halfardalen.

I Tveitvannet, litt nord for Værmo ligger Tobakksøyane, og mellom Værmo og Halvfardalen ligger Tveitpina.

Herifrå har veien i hovedsak fulgt der bilveien nå går ned til Finneid.

 

Her finnes både tydelige veier og gjengrodde stier.

Comments are closed.