Bakgrunn for prosjektet om kartlegging av gamle ferdselsveier i Drangedal.
Registreringa av de gamle veiane er et prosjekt som går i Drangedal Historielag`s regi.
Som styremedlem i laget var det eg som fikk ansvar for gjennomføringa, og det som her er nedskrevet.
Som medhjelpere til prosjektet spurte eg Karl Tveit Espeland, Halvor T. Nordbø og Håvard Hagen om de ville være med og hjelpe. Alle er godt kjent i bygda, svært kunnskapsrike og historieinteresserte, og Håvard har i tillegg kartkompetanse som gjør prosjektet mulig å gjennomføre på den måten me har valgt.
Hver strekning blir gått opp med gps, og veiane er i den grad det er råd, funnet og markert nøyaktig, og skal legges inn på dagens kartverk.
Planlegginga blei påbegynt høsten 2014, og kartlegging i terrenget sommer 2015 og 2016, og me har nok minst ein sommer til før me har tatt med de fleste kjente veiane.
Ein del historiske hendelser og stader langs de respektive strekningane er forsøkt tatt med. Alle fire i gruppa har deltatt aktivt for å gjennomføre dette omfattende prosjektet. Skriveformen er på et målføre som ikkje finns, men forsøksvis ganske nærme dialekten som har blitt bruka i bygda i mange år nå, og som ennå delvis er i bruk av ein del av urinnvånerne.
Historisk bakteppe.
Litt historikk om området me nå tar til med er vel på sin plass til å begynne med.
Informasjon utover det me veit om terrenget er henta frå diverse utgaver av ”Minner frå Drangedal”, ”Drangedal med Tørdal” av Olav Sannes, samt lokalhistoriske bøker av O.T.Naas og presten M.B.Landstad.
Frå steinalderen har det budd folk i bygda, og frå bronsealderen og framover ble det rydda jordbruksland, så veier har det vore her i fleire tusen år.
I lovboka til Magnus Lagabøte frå 1276, står det at vegane skulle holdas vedlike av de som eigde grunnen der veien gikk. Arbeidet skulle gjørast tri gonger årlig, mellom onnetidene. Bonden skulle kunne ri langs veien med ei stong på 8 alen (504 cm) på tvers av hesteryggen. I hver ende av stonga skulle det være ei viehonk, og om den ikkje hekta seg fast i kvist og kratt var det godkjent. Loven gjaldt omtrent i 400 år, og blei kontrollert av kongens ombudsmann jevnlig.
Fram til cirka år 1800 lå Kjosen, frå Lensegrav og nordover til Syngesdal og Reiersdalen til Tørdal kjørke. Unntatt frå dette er Snøås- og Åmåsgrenda i øvre Tørdal. De sokna til Kviteseid gamle kjørke, ihverfall skattemessig, sjøl om de nok helst bruka Tørdal kjørke i praksis.
I ”Minner frå Drangedal” hefte 5, skriver Jørgen Løyte blant anna at alt i 1152, då kardinal Nikolaus Breakspeare var i Nidardos, oppretta han et nytt bispesete i Hamar, med Arnaldr som bisp. Han hadde tidligere vore bisp på Gardar på Grønland. Under dette bispesetet kom ”Biar kirkja a Tyrisdal”, mens Heirikseids kjørke (Drangedal) kom under Oslo bispesete, med Viljalmr som bisp.
Videre leser ein i ”Telemarks blodige kjemper” av M.B. Landstad at i 1395 finnes det formaningsbrev frå biskop Eystein til telebøndene. Der står det at Bø kjørke blir skjenka avlatsrettigheter, og det blir presisert at det er Bø i Tørdal og ikkje bygda Bø i midt-Telemark. Det var sikkert på sin plass. Hvem skulle vel ikkje like å kjøpe seg litt avlat i blant?
Litt om gamle grenser kan me ta med. Fram til slutten av 1200 tallet lå Tørdal til Telemark og Drangedal til Grenland. Då blei det slått sammen til ett administrasjonsområde som blei kalla Skienssysla. (Seinere blei det Bratsberg amt) De gamle grensene og navna blei nok lagt vekt på lenge etter det, og O.T.Naas skriver om gamle brev som eksempel:
År 1428; ”Sandvik som ligger i Telemark sokn”.
År 1483; ”Tørnes som ligger i Hærseid sokn”.
Grensa gikk mellom Tørnes og Sandvik, og fulgte kanskje deler av det som seinere blei anneksgrensa mellom Drangedal og Tørdal, der Tilskjær i Bjårvann er et av grensemerkene. Lengre sør i bygda ligger Televad, som et anna fylkesgrensemerke
Presten farta mellom kjørkene i Drangedal og Tørdal, og Olav Sannes skreiv at det blei ordna slik i 1782, at presten og klokkeren blei skyssa av drangedølane til grensa ved Teleskjær, der de så blei henta av tørdølane og frakta videre. Det var slik fram til 1838, då det blei nye ordninger.
Veivalg sommer og vinter.
Vinterveiane fulgte oftest islagte vann og klakne myrer, som på sommerstid var ufarbare. På sommerstid blei det gjerne rodd over større vann, og for de som budde i tilknytning til Toke var hovedferdselen med båt etter vannveien, og på isen når den var trygg. Ellers blei sommerveiane generelt lagt utenom myrer og bratt terreng der det var råd. Enkelte myrer blei klopplagt eller kavla der det var behov, langsgående til gongveier og tverrlagt for hestevei.
De forskjellige strekningane blei bruka til rideveier, frakt og ferdsel og kjørkeveier.
Syngesdal – Eikåsen.
Den gamle kjørkeveien og gongveien frå øvre delen av Kjosen gikk på vestsia av Syngesdalsvannet.
Det er ein strekning som ikkje har blitt benytta stort etter at bilveien kom for cirka hundre år sia. Det var då Syngesdalsdammen blei bygd at veien blei lagt der den nå er.
Før den tid gikk det ridevei her, som også gikk videre nordøst til Flåbygd og nordvest til Homleid, med fleire forgreininger.
Det var langs denne veien (østsida) at likferda julaften 1349 foregikk. De kom ”utafrå” som det står, med sju lik som skulle til Omland kjørke. De måtte snu på grunn av voldsomt snøvær, og der lika blei satt igjen blei det reist ein stein – ”Liksteinen” som et minne om hendelsen. Den er markert av historielaget ved bilveien mellom Lensegrav og Syngesdal.
Det var etter sagnet først etter at Omland kjørke blei lagt ned at folk frå Kjosen måtte sokne til Tørdal, og då gikk veien om Berås.
Så når folk frå denne del av Kjosen skulle til Tørdal kjørke, gikk de strekningen me beskriver.
Hvis ein tar utgangspunkt i der den gamle smia stod ved Syngesdal, rett vest for husene, kan ein begynne på turen.
Her gikk veien i jordskanten ned langs østsia av Reiersdalselva. Det er ein naturlig grunn plass å krysse over til andre sida av elva som ein vil se etter ikkje så lange strekket. Avstanden frå der gongveien gikk og til vannet er ikkje stor, anslagsvis mellom tjue og femti meter, og då fortsetter ein langs vannet nedover mot elva som kommer ned frå Heistad. Deler av strekningen ser ein tydelig veien, mens andre partier er ruska i av skaudrifter og traktorspor.
Tømmeret som blei flåta ned Heistadelva bar preg av det, kunne Halvor fortelle då me kom fram til elva frå Heistad. Høgdeforskjellen frå øvre del av heia der tømmeret blei sent ut elva til det kom ned til Syngesdalsvannet kunne være over 500 høgdemeter, så tømmeret så ut som ”båster”, og var lett gjennkjennelig ut heile Kragerøvassdraget. Frå her var det endå 164 høgdemeter ned til havnivå.
Terrenget langs vannet er lettført og fint, heilt ut til Blesdalsbekken der stien kommer inn på bilveien som går til eigendommen Stranda.
Her deler gongveien seg, før eigendommen Stranda. Ein sti har gått fram til husene, mens den andre har holdt seg meire i lia vest for husene, og gikk skrått opp mot Haugane. Men det er ganske tydelig vei frå Stranda og opp til den samme stien, som går videre mot Haugane.
Herifrå skrår veien opp åsen og runder knatten på utsida av Hauganfjellet, i dalsøkket mellom de to køllane, der kartet viser Rølløvstange nede ved vannet.
Her er det ganske gode stigninger opp mot overgangen, før det flater ut og går litt ned mot bygningane på plassen Haugane.
Frå Haugane følger veien der bilveien har gått langs flatene innunder Skartveitlia. Oppi her står ei kjempeeik. Åvald Lundtveit og Halvor Nordbø målte den til ca 22 m3 på slutten av 1970 tallet.
Etter hvert passerer veien forbi Solås, før det går like forbi husene på Skartveit. Derifrå er det videre til Lauvkåsa i krysset før Kvellestad, der veien skrår sørvestover og opp lia mot Berås.
På Berås stod mange av de husa som nå er flytta til Bygdetunet. Tuftene ser ein tydelig, både holdesteiner, murer, rester etter ein bakerovn, og et stykke frå tunet ein intakt jordkjeller. Den store steinen ved buplassen som Halvor fortalte at blei kalla Grågutt ligger like støtt som før.
Det skal og være registrert ein gravhaug på Berås, så at plassen er gammal er uten tvil.
Hvis ein nå hadde valgt å gå opp heia og rett vestover ville me komme til Jerstadfossen. Ein flott foss med et ganske høgt vannfall, verdt å ta turen opp til, men ikkje på vår rute nå.
Veien frå Berås går sørvestover Beråsåsen og mot Bekkrusmarka. Det er god stigning opp over ryggen på Beråsåsen, før det bikker ned mot Bekkruselva. Her krysser stien elva på ein plass som isgang og flaumer sikkert har endra elvbunnen og overgangen ein del. Det bør ikkje være for stor vannføring før kryssinga her kan bli ein rektig ”rå” opplevelse nå, ihvertfall.
Etter kryssinga av elva skrår veien opp mot Værpheia og innunder den, retning Eikåsen.
Så følger stien ein meir sørlig retning, og skrått opp lia i Bekkrusmarka. Her krysser det også ein liten bekk som blei kalla Likbekk. Hvis ein då ville gå mot Bronen og Vetlekjenn kommer ein snart over ein liten åsrygg og til Fyllingsmuren, et parti som er fylt opp for lenge sia for å gjøre det meir farbart over ei kløft mellom fjell og myrterreng. Når den muren er laga er ukjent, men gammal er den utvilsomt. Veien videre mot Eikåsen fulgte litt høgere opp i terrenget.
Videre opp lia her er det ganske brattlendt. Om ikkje så lenge kommer ein til Værpet, og åsen blir kalla Værpåsen. Det er ein steinhaug som ligger som et minne etter ein som blei slått i hjel her i si tid. I følge sagnet var den drepte ein kar som for rundt i bygda og narra arvesølvet frå bøndene. ”Dreparen tok sølvet og lot karen ligge”, hette det seg i ”Hardår” av Olav Sannes. Det var skikken at hver som passerte skulle legge på ein stein på slike stader, truligvis i respekt for den som hadde mista livet her, og værpet syns tydelig ennå.
Når ein står med Værpåsen i ryggen og ser nordøstover, kan ein se husene på Li, som ligger i kanten av Bjørndalsknuten.
Åsen østover frå Værpet heiter Dreparåsen, uten at ein kjenner til om det er sammenheng mellom bakgrunnen navnesettinga til Værpet, Likbekk og Dreparåsen.
Når me fortsetter videre kommer ein over ryggen der det flater ut og nedover mot Eikåskjenna, og snart er ein innunder husene på Eikåsen.
Mellom den åsryggen som veien nå har kryssa og Vetlekjenn, østover, lå der som nevnt ein gammal buplass som hette Bronen. Den blei rødda og brøten opp av Knut Andreas Bronen (F.1839) på 1890 tallet. Huser er det ikkje lengre der, men murer og kjellerhål ser ein tydelig ennå hvis ein vil gå innom og leite litt der. Husa blei flytta ned til Vetlekjenn i 1930 åra.
Framme til tunet i Eikåsen er det turen over mot Eikebua som er det neste strekket på veien mot kjørka i Bø. I Eikåsen kom veien frå Lensegrav inntil, så det blei et knutepunkt her.
Så me tar med oss strekningen frå Lensegrav og områdene som sokna inntil der med før me fortsetter videre på turen til Bø kjørke .
Lensegrav – Eikåsen.
Den gamle veien tok av frå der bilveien nå er, litt nord for husene på Lensegrav.
Litt lengre sørøst langs dalføret her, mellom Lensegrav og Våle, var det at Ingeborg Bjørnsdotter blei funnet drept av Olav Våle, som etter sagnet sjøl sette navnet Vålegalten på seg då han blei avretta. Ingeborg blei funnen av Kristen Ansteinson Singusdal og Ragnhild Ormsdotter då de var på vei heim frå Tørdal kjørke den 17 februar 1696. Se ”Drangedal med Tørdal” side 274 for meir om hendelsen og rettsaken. Historia er relevant i forhold til kjørkeveien og interessant i historisk forstand. I romanen ”Hardår” av Olav Sannes er også denne hendelsen beskriven godt.
Et par hundre meter nordvest for Lensegrav langs bilveien, tok den gamle veien av vestover og kryssa elva over ei bru. Et smalt og høgt parti, og brua blei med rette kalla Høgbru, slik bildet viser at juvet er. Håvard står ved furua. Nå ser ein bare rester etter stein til brukar på hver side, og brua blei reven på slutten av 1950 tallet.
På andre sida fortsetter den gamle veien i retning mot Repshøl. Her er veien godt synlig i lange strekninger. Det er mura kanter og ennå ser ein tegn til klopplagte eller kavla myrpartier.
Før me fortsetter videre så tar me veistubben med oss frå der det var et vad over Kvennhølen, druge hundre meter langs bilveien nordover for der veien over Høgbru hadde gått.
Her har det tidligere vore ei kvenn der elva snørte seg inn. Denna veien var mykje bruka ved flytting av husdyr. Der veiane kommer sammen innunder ein liten ås, fortsetter kursen mot Repshøl. Her må ein krysse bilveien som går til et grustak lengre inn i dalen før ein tar videre over åsrygger og myrlende. Då er Pøllfjellet på sørsida og Kvennåsen nordvest. Videre går veien gjennom i ganske smal dalrenne som det var rester etter muring av fin hestevei langs. I sin tid hadde Elling Nilsen Våle planlagt å sprenge renna djupere, for så å demme opp Repshøl for å kunne flåte tømmer ned til Vålekjenna.
Det var au planer om ei kvenn her, nokke ein ser holdesteiner etter, men jobben ville blitt for stor i forhold til stabiliteten til vanntilgangen, så det blei skrinlagt.
Når ein så fortsetter videre, kommer stien innpå bilveien ved Repshøl, og fortsetter til sørvestre ende av Vetlekjenn. Der ser ein og rester etter hus som er borte, og her gikk den gamle veien opp liane litt nord for der bilveien går i dag før den kommer innpå veien litt lengre opp. Plassen Bronen som er nevnt tidligere ligger vest for Vetlekjenn, mot Værpheia.
Herifrå følger bilveien opp forbi Mastkjerra og Røkkendritbakken, og videre der den gamle ferdselsveien gikk til Eikåsen. Bilveien fram til Eikåsen kom i 1979.
Den gamle veien frå Lensegravsida gikk syd for kjenna og opp til husene der den kom sammen med veien frå Syngesdalkanten.
Frå Eikåsen , som består av to opprinnelige buplasser, nordre og søndre, går veien videre over Eikåshovet og mot Eikebua.
Frå tunet på Eikåsen runder veien forbi den gamle bua på søndre buplassen, og går nesten rett sør langs jordene et lite stykke før det igjen følger dalen vestover mellom Hestheia mot nord og Lyngbergvarden mot sør.
Vanlig gangfart frå Eikåsen til Eikebua kan være omtrent 20 minutter. Det er ein snau kilometer, med litt stigning frå begge sider.
Omtrent midtveis over høgda, Eikåshovet, passerer ein gjennom et naturreservat som er oppretta de seinere år.
Vel framme til Eikebua kan litt om plassen Nybu nevnas. Nordvest for Eikebua ligger Nybu, anslagsvis et kvarters gange frå Eikebua. Der er bygningane nedrotna, og plassen blei fråflytta truligvis på midten av 1870 tallet. Frå Nybubråtet gikk ein til Kvellmyr, forbi Sandkjennane og Vihusvannet og til Rue. Ein annan vei gikk frå Nybu, ned Honsdalen og til Værsbekk. (Ikkje på vår strekning)
Bygningane til Eikebua låg tidligere nede i dalen, på sydsida av der husene er nå. Når tid husa blei flytta opp der de nå ligger er usikkert.
Veien vestover mot Bø gikk litt syd for der bilveien er lagt, ein ser tydelige tegn i lia i ein avstand frå tjue til femti meter frå bilveien. Terrenget haller vestover, og etter hvert kommer ein ned til ein skarp sving ved Vasshus, der den gamle veien gikk videre ned Tillkleiv, som ligger i Trøllkistedalen. Det er ein veldig fin strekning med steinsette kanter på den bratte yttersida.
Gamleveien kommer innpå bilveien igjen anslagsvis 100 meter opp for Sagmoen, og videre nedover følger den bilveien i ein avstand på ti til tredve meter på sørsida av denne.
Der det går ein avstikker sørover mot Snartvann får ein ei ur – Storsteinmoen – på nordsida av veien. Her skal Ole Høyland i sin tid ha grove ned ein skatt i 1830 åra. Dag Straume forteller meir om detta i Historielagets bok nr 15 frå 1992.
Om lag ved veien høgaste punkt lå Halvfarssteinen, som skulle være midtveis mellom Eikåsen og Tørdal kjørke. Utover mot vest passerer ein så Øygarden og ned Åsdalen.
Når det nærmer seg Kalvskinnsrud (Karskinnru) fulgte veien meire nede i dalen enn der bilveien er lagt. Plassen Kalvskinnrud syns det rester etter, kjellergropene står tydelig i øvre kant av jordene der.
Det var ved Kalvskinnsrud at kjørkekleder og finere sko blei tatt på.
Videre gikk ein ned mot veien som gikk til Øverland og Østbø, runda kjenna på sørsia og oppom Rosland, og videre omtrent der bilveien går forbi Bø gårdane og bort til kjørka.
Ein såpass lang og stri kjørkevei er til å bli religiøs av, enten det er frå Lensegrav eller Syngesdalstraktene ein har tatt turen.
Det var nok ikkje slik at kjørketuren blei tatt hver helg, det var nok helst ved spesielle anledninger og høgtider at så lange strekninger blei vandra.
I den tida veiene blei mykje bruka, holdt de store rovdyra til i strøka her også. Det er snakk om ein tidsperiode på langt over tusen år, og hvis ein ser de eldste funna i sammenheng med veibruken, er det fleire tusen års bruk.
Både ulv og bjønn tassa rundt i den tida, og det var nok vanlig med våpen for å sikre seg av og til, også til forsvar mot mennesker, slik historia viser opp gjennom tidene.
Framme ved kjørka kom ein inn i våpenhuset, der alt av våpen skulle settas i frå seg. Inn i kjørka skulle ingen gå bevæpna, så både øks, sverd, spyd og boge, for de som hadde det, måtte settas i frå seg der.
I rektig gammal tid var det sannsynligvis gudehov på de samme plassane som stavkjørkene seinere blei bygd, og etter som de måtte fornyast blei de ombygd til de kjørkene me kjenner igjen i vår tid.
Så gjaldt det då, om presten var i godlag eller ulag, og om prekena gjorde det den var ment som, bygge opp eller rive ned tanke og tru.. ?